Bosna’nın Reformcu Sesi: Mehmed Cemâleddin Çauşeviç (1870-1938)

Çauşeviç’in eğitimdeki en önemli katkılarından biri, Arap alfabesinin Boşnakça diline uyarlanmasıyla oluşturulan Arebica yazı sistemidir. Bu sistem, Boşnakların kendi dillerinde okuma yazma öğrenmesini kolaylaştırdı. Arebica’nın yaygınlaşması, Bosna Müslümanları arasında kültürel bir dirilişe yol açtı ve eğitimde bir dönüm noktası oldu.

İlham Veren Bir Liderin Hayatı, Erken Yaşam ve Eğitimi:
1870 yılında Bosna’nın yemyeşil dağlarının gölgesinde küçük bir Arapuşa köyünde dünyaya gelen Mehmed Cemâleddin, erken yaşlardan itibaren öğrenmeye olan isteği ve üstün zekâsıyla dikkatleri üzerine çekti. Babası Ali Hoca’nın rehberliğinde yetişen Mehmed’in öğrenmeye olan tutkusu çevresindekilerin dikkatini çekti. Bu tutku, onu önce Bihaç’taki medreseye, ardından Osmanlı İmparatorluğu’nun başkenti İstanbul’a ve Mısır’daki El-Ezher Üniversitesine taşıdı. Edindiği bilgi birikimi, doğu ve batı arasında bir köprü kurma vizyonunun temelini oluşturdu. Onun çabaları, Bosna Hersek’te hem dinî hem de sosyal uyumun gelişmesine büyük katkı sağladı.

Bosna’ya Dönüş ve İlk Görevleri:
İstanbul’da okulunu bitirdikten sonra bir iş teklifi aldı ancak Çauşeviç 1903 yılında Bosna’ya döndü ve Saraybosna’da Arapça öğretmenliği yaparak meslek hayatına başladı. 1909’da ise Şer’i Hâkimler Okulu’nda profesörlük yaparak toplumu aydınlatma yolundaki ilk somut adımlarını attı. Mehmed, özellikle toplumsal birlik ve İslam kardeşliği konusundaki vizyonuyla tanındı. Onun öncülüğünde kurulan eğitim kurumları, Bosna Hersek’te bir dönüm noktası oldu.

 Eğitimde Devrim ve Toplumsal Uyanış:
Mehmed Cemâleddin Çauşeviç’in hayatı, yalnızca bir dinî lider olarak değil, aynı zamanda bir reformcu olarak da şekillenmiştir. 1914-1930 yılları arasında Bosna Hersek İslam Cemaati’nin reisüluleması olarak bölgedeki eğitim sistemine yönelik radikal değişiklikler önerdi. Eğitimdeki en büyük değişimlerinden biri, dinî ders kitaplarının Boşnakça dilinde hazırlanmasını teşvik etmesiydi. 1937 yılında yayımladığı, tefsirli Bosna dilindeki Kur’an tercümesi, İslami literatüre önemli bir katkı sundu. Çauşeviç, Bosnalı Müslümanların geri kalmışlığının zayıf eğitimden ve muhafazakârlıktan kaynaklandığına inanıyordu. Çalışmaları sadece dinî metinlerle sınırlı kalmadı, eğitimin yaygınlaştırılmasının gerekliliğini her fırsatta vurguladı. Gençlere çağdaş eğitim ve dinî bilginin bir arada verilmesi gerektiğini savundu.

Reformun Temel Taşları: Arebica ve Eğitimde Yenilik:
Modern okulların, eğitim kurumlarının ve anlaşılır bir dille yazılmış literatürün tanıtılmasını savundu. Özellikle İslami okulların çağdaşlaştırılmasının önemini vurguladı. O zamanki Boşnakların çoğu din hakkında sadece “ilmihal”de yazanları biliyordu. (İlmihal, İslam’ın ana başlıklarını anlatan bir kitapçık olup genellikle Arapça ve Türkçe yazılmıştır.) İslam’ın değerlerinin yalnızca ilmihaller gibi temel metinlerde bulunduğu inancına karşı çıkarak Müslüman topluluğun daha geniş bir eğitim almasını istedi. Çauşeviç’in eğitimdeki en önemli katkılarından biri, Arap alfabesinin Boşnakça diline uyarlanmasıyla oluşturulan Arebica yazı sistemidir. Bu sistem, Boşnakların kendi dillerinde okuma yazma öğrenmesini kolaylaştırdı. Arebica’nın yaygınlaşması, Bosna Müslümanları arasında kültürel bir dirilişe yol açtı ve eğitimde bir dönüm noktası oldu. Birinci Dünya Savaşı’nın hemen öncesinde, Arebica kullanılarak 20’den fazla kitap basıldı ve okullarda ders kitabı olarak okutulmaya başlandı.

Modernleşme ve Avrupa ile Entegrasyon:
Çauşeviç, Bosna Hersek’in Avrupa’daki gelişmelere aktif katılımını savundu. Özellikle, halkının 19. yüzyılın sonlarında, Osmanlı hâkimiyetinden Avusturya-Macaristan dönemine geçişle birlikte yaşadığı büyük toplumsal değişim sürecinde halkını modernleşmeye teşvik etti. O, eğitimdeki ilerlemenin, yalnızca toplumsal dönüşümün değil aynı zamanda halkın kültürel varlığının korunmasının da temel şartı olduğuna inanıyordu. Birçok vaazında ve yazısında, Bosnalı Müslümanların Avrupa’daki varlıklarını sürdürebilmesi için eğitimde reform yapmalarının kaçınılmaz olduğunun altını çizdi. Bu düşüncesini, halkını kendi topraklarında kalmaya ve memleketlerinin kalkınması için çalışmaya teşvik ederek destekledi.

Çauşeviç’ın Mirası:
 Çauşeviç, Tarik, Muallim ve Misbah gibi önemli İslami yayınların başlatıcısıydı. Dinî ve modern eğitimi birleştirme çabaları, Bosna halkının geleceği için bir denge örneği sundu. Ayrıca Latin ve Kiril alfabesinin tanıtılması konusunda da yorulmadan çalıştı ve Yeni Misbah gazetesinin Arebica’nın yanı sıra Latin ve Kiril alfabesinde de basılabilmesi sağlandı. Bu metni hazırlarken yararlandığım makalede Biser dergisinden alınan bir kısım beni çok etkiledi. Size de o kısmını birebir aktarmak istedim. 1914 yılı 1-15 Mart tarihleri arasında yayımlanan Biser dergisinde, Çauşeviç’in Saraybosna’daki Gazi Hüsrev Bey Camii’nde yaptığı halka açık konuşmalardan bahsedilmektedir: “Reisimizin iki ramazan boyunca Gazi Hüsrev Bey Camii’nde yaptığı vaazlarıyla, yalnızca derin dinî bilgisi olan iyi bir âlim değil, aynı zamanda dünyaya geniş bir bakış açısıyla bakan, çağdaş ve ilerici bir insan olduğunu göstermiştir. Diğer vaizler genellikle kürsülerde sadece ahiret (öteki dünya) hakkında konuşmayı alışkanlık hâline getirmişken yeni reis efendimiz, ‘Aranızdaki en hayırlı kişi, bu dünyayı öteki dünya için terk eden değil, her iki dünyadan da nasibini alan kişidir.’ hadisişerifinin göz önünde bulundurarak insanları bu dünya için çalışmaya teşvik etmiş ve bu çalışmanın ne kadar gerekli olduğunu vurgulamıştır. Tembelliği, birçok kötülüğün kaynağı olan bir sorun olarak ele almıştır. Eğitimin acil gerekliliğini fark eden ve halkımızın okullardan ne kadar uzak durduğunu gören reis efendi, her fırsatta, özellikle vaazlarında, halkı gençlerini eğitmeye teşvik etmiştir.”

Onun yazıları, bir dağ nehrinin sakin akışı gibi, okuyucusunu hem düşündürür hem de huzura kavuşturur. Bosna’nın aydınlık geleceğine olan inancı, hâlâ genç kuşaklar için ilham verici olmaya devam etmektedir.

Bosna’nın Geleceğine Dair Bir Umut:
1938 yılında hayata veda eden Mehmed Cemâleddin Çauşeviç yalnızca bir dinî lider, yazar ya da reformcu değildi; o, bir dönemin ruhuydu. Bosna topraklarına ektiği fikir tohumları, yıllar sonra meyve verdi ve halkının daha parlak bir geleceğe yürümesine vesile oldu. Onun mirası, yalnızca yazdığı eserlerde değil, aynı zamanda ondan sonraki nesillerde de iz bırakmaya devam etmektedir. Hikâyesi de bir liderin cesareti ve vizyonunun, bir toplumu nasıl ileriye taşıyabileceğini gösteren en güzel örneklerden biridir.

 Çauşeviç’in 1934 Tarihli Bir Yazısından:

“Dünya ilerliyor ve biz de zamanın ruhuna göre hareket etmezsek ezilip geçileceğiz. Geçmişte çok fazla uyukladık; artık bir kez bu huydan kurtulmalıyız. … Burada da şu kalıcı gerçek ortaya çıktı: ‘Bilenlerle bilmeyenler bir olmaz.’ Biz Kur’an’ı okuyoruz, Kur’an’ı dinliyoruz; ancak Kur’an’ın bizden emek ve çaba konusunda istediğini başkaları yerine getiriyor.”

Kaynakça:

 Hasna Ziljkić, “Mehmed Džemaludin Čaušević – Kao reformator,” u: Okrugli sto: Svečanost Mevluda; Okrugli sto: Alhamijado književnost, Zbornik Radova, Kulturni Centar Novi Pazar, syf. 62–66.

Hasna Ziljkić, Redžep Škrijelj, “Primjena arebice u Sandžaku i njen značaj u obrazovanju ženskog muslimanskog stanovništva”, Glasnik Etnografskog instituta SANU, Beograd, LXX/3, Beograd, 2022, str. 55–78.; https://doiserbia.nb.rs/Article.aspx?id= 0350-08612203055Z

Enes Karić, „Čaušević kao reformator“, u: Reis Džemaludin Čaušević – prosvjetitelj i reformator, priredili: Enes Karić i Mujo Demirović, Sarajevo, 2002 str. 37–38.

Serdar Özdemir, Adnan Kajević, “Cemâleddin Çauşeviç (1870-1938) – Hayatı ve Eserleri.”

Bağlar'ın 8. sayısını okumak için tıklayın.
Bağlar'ın tüm sayılarını okumak için tıklayın.