Kırım Tatar Mimari Yadigârlarının İncisi: Hansaray

16. yüzyılın başında l. Meñli Geray Han tarafından kurulan Hansaray, I. Sahib Geray Han döneminde (1532-1551) avlu düzeni, saray çekirdeği ve camisi ile esas kuruluş planına kavuşur. 16. yüzyıl başlarından 1783 senesine kadar geçen süre içinde Hansaray, Doğu Avrupa’nın güçlü devletlerinden biri olan Kırım Hanlığı’nın idarî merkezi, hanların da şahsî ikametgâhı olmuş, hanlığın başşehri Bahçesaray da Hansaray’ın çevresinde teşekkül etmiştir.

16. yüzyılın başında l. Meñli Geray Han tarafından kurulan Hansaray, I. Sahib Geray Han döneminde (1532-1551) avlu düzeni, saray çekirdeği ve camisi ile esas kuruluş planına kavuşur. Aynı yüzyılda caminin kıble tarafındaki hazire ve türbeler ilâve edilir. Böylece, 16. yüzyıl başlarından 1783 senesine kadar geçen süre içinde Hansaray, Doğu Avrupa’nın güçlü devletlerinden biri olan Kırım Hanlığı’nın idarî merkezi, hanların da şahsî ikametgâhı olmuş, hanlığın başşehri Bahçesaray da Hansaray’ın çevresinde teşekkül etmiştir.

Hansaray. (Wilhelm Kiesewetter’den,1840’ların ortası.)

1736 yılında Feldmareşal Burkhard Christoph von Münnich kumandasında Kırım’a giren Rus ordusu Hansaray’ı ateşe verir. Yapı bu felâketten büyük hasarla çıktıysa da, sonraki dönemde Kırım tahtında bulunan II. Selâmet Geray Han (1740-1743), Arslan Geray Han (1748-1756, 1767) ve özellikle de Kırım Geray Han (1758-1764, 1768-1769) Hansaray’ı âdeta yeniden inşa ettirir. 1783’te Kırım’ın Rusya hâkimiyeti altına girmesiyle Hansaray, Çar ailesi tarafından da kullanılmıştır. Bir dönem yüksek Rus aristokrasisine misafirhane olarak hizmet veren yapı, Kırım Savaşı yıllarında (1854-1856) Rus askerleri için hastane vazifesi de görmüştür.

1917’de Kırım Tatar istiklâl mücadelesi devrinde Hansaray, Kırım Tatarları için millî hürriyet sembolü haline geldi. Kırım Tatar halkının kendi kaderini tayin hakkı mücadelesinin ilk adımlarından biri de Kırım Müslümanları Merkezî İcra Komitesi tarafından Ekim 1917’de Hansaray’ın ”Millî Müze” ilân edilmesi ve tanınmış tarihçi Üseyin (Hüseyin) Bodaninskiy’nin müze müdürü tayin edilmesi oldu. 3 Kasım 1917’de Hansaray büyük bir kutlama ile ”Millî Müze” olarak açıldı. Kırım Tatar parlamentosu statüsündeki Kırım Tatar Millî Kurultayı’nın resmî açılışı da 9 Aralık 1917’de Hansaray’da yapıldı. Bu rolüyle Hansaray, Kırım Hanlığı’ndan gelen Kırım Tatar millî kimliğinin ve varlığının yeniden hayat bulmasını temsil etmekteydi.

Hansaray giriş cephesi, 1880’ler.

Sovyetler Birliği döneminde de Hansaray, müze olarak kullanılmayı sürdürdü. Ancak Stalin iktidarıyla birlikte Hansaray’ın idaresi de karanlık bir döneme girdi. Hansaray’ın sâbık müdürü Hüseyin Bodaninskiy ve müzeye büyük hizmet vermiş olan tanınmış tarihçi-arkeolog Osman Nuri Akçokraklı 1938’de pek çok diğer Kırım Tatar aydını ile birlikte kurşuna dizildi.

II. Dünya Savaşı yıllarında Hansaray ciddî tahribata uğradığı gibi, koleksiyonlarından önemli parçalar çalındı ve kayboldu. 1944’te Kırım Tatarlarının Kırım’dan topyekûn sürgün edilmelerinden sonra Hansaray’da Kırım Tatar tarihine ait pek çok sayıda malzeme sergiden kaldırıldı. Dahası, burası Sovyetler Birliği yıkılana kadar turistlere Kırım Tatarları aleyhinde propaganda yapılan bir yer hâline geldi.

1955’te Hansaray’ın idaresi, Bahçesaray bölgesindeki tarihî “Mağara Şehirler” ile birleştirilerek Bahçesaray Tarih-Arkeoloji Müzesi’ne dönüştürüldü. 1979’da ise müzenin ismi “Bahçesaray Tarih-Mimarlık Müzesi” olarak değiştirildi. 1 Ocak 1991’de ise Hansaray, Bahçesaray bölgesindeki birçok tarihî eser ve müzeyi de içine alan ”Bahçesaray Devlet Tarih-Kültür Parkı”nın merkez müzesi durumuna getirildi. Aynı dönemde Kırım Tatarlarının vatanlarına dönüş sürecinin de başlamasıyla, 1996’da Hansaray’da, “Kırım Tatar Kültür ve Tarih Müzesi” teşkil edildi.

Hansaray, I. Avlu. (2012)

1999’da Hansaray “Tarih ve Mimarlık Müzesi” adını alarak Kırım’daki diğer müzelerle birleştirildi. Müzenin resmî adı “Kırım Tatar Millet Tarih Medeniyet Müzesi” oldu. 2003 yılında yeni bir restorasyon projesi başlatıldı. Bugünkü ismi ise Bahçesaray Tarih ve Kültür Parkı’dır.

 Adını verdiği Bahçesaray’ın bir numaralı tarihî varlığı olan Hansaray, günümüzde de Kırım Tatarları için sembolik değerini korur. En önemli millî toplantılar, törenler ve açılışlar burada yapılırken, yeni evli Kırım Tatar çiftler burada evlenmeyi yahut hiç değilse burayı ziyaret etmeyi vazgeçilmez, millî bir ritüel olarak görürler. Hansaray, ayakta kalabilen nadir Türk-İslâm saray komplekslerinden biridir. Avlu, kapı ve mekân düzeni, Edirne ve İstanbul’daki Osmanlı saraylarına benzemektedir.

Kaynak: Kırım’daki Kırım Tatar (Türk-İslâm) Mimarî Yadigârları