Kültür, Örf ve Edebiyat Bağlamında Kafkasya’nın Sürgün Halkı Çerkesler

Rusya’nın Karadeniz kıyılarını hâkimiyet altına alma hedefine yönelik olarak 18. yüzyılın sonlarından itibaren başlayan ve 19. yüzyıl boyunca süren Kafkas Savaşları, Rusya’nın Kafkasya’nın içlerinde ilerleyişiyle ve sonrasında da Çerkes Sürgünü’yle nihayet bulmuştu.

Bu savaş döneminin neticesinde Kafkaslardaki ilerleyişini sürdüren Ruslar, Çerkesleri baskı ve şiddetle Çarlık ordusuna katılmaya, teslim olmaya veya sürgüne mecbur bıraktı. Bu baskı ve sürgün politikasının sonucunda 21 Mayıs 1864’ten itibaren Çerkesler Osmanlı toprakları da dâhil olmak üzere dünyanın çeşitli bölgelerine sürgün edildi. Tarihî kaynaklara göre 1,5 milyon Çerkes’in sürgün edilişi esnasında zorlu göç şartları, salgın hastalıklar ve açlık sebebiyle yüzbinlerce Çerkes yaşamını yitirdi. 

Anapa, Novorossiysk, Gelincik, Soçi ve Adler gibi Karadeniz limanlarından gemilere bindirilen ve Osmanlı topraklarında Ordu, Samsun, Tokat, Amasya, Sinop, Yozgat, Düzce, Adapazarı ve Kocaeli’ye sürgün edilen Çerkeslerin bir bölümü de Suriye, Ürdün, Lübnan ve Filistin gibi bölgelere gönderilmişti. Binlerce yıldır Kafkasya’da yerleşik bulunan Çerkesler maruz kaldıkları bu sürgün şartlarında dahi kimliklerini yitirmemeye ve dillerini kaybetmemeye çalıştı. Bir yandan da sürgün edildikleri bölgelere entegre olmak zorunda kalan Çerkesler, sahip oldukları zengin kültürü ve yaşam biçimlerini korumak noktasında da oldukça kararlı bir duruş sergilediler. 

Aile yapısı ve gelenekler hususunda muhafazakâr bir toplumsal örgütlenmeye sahip Çerkesler, maruz kaldıkları tüm asimile edici yaşam şartlarına rağmen günümüzdeki millî bilinç ve varlıklarını güçlü bir şekilde devam ettiren Kafkasya uluslarının başında geldi. Çerkeslerin millî ve manevi değerlerini korumaları noktasında ise önemli bir etken olarak “Habze” adlı örflerinden bahsetmek gerekiyor. Yazılı herhangi bir kaynakta yer almayan ve Çerkeslerin yaşantısına nakşolmuş bu örf; bir arada yaşama hukuku ve tecrübelerin yeni nesillere aktarımı noktasında; düğün ve ölüm şartlarında kendisini özellikle başat bir şekilde gösteriyor. Habze, adeta bir tutkal görevi görerek türlü acılarla imtihan olmuş, yurtlarından sürülmüş Çerkesleri birbirine ve maddi ve manevi değerlerine bağlıyor. Bu örf, hayatın en basit anlarından en kaotik anlarına kadar varlığını ortaya koyan vazgeçilmez bir ahlak yasası gibi. Her ne kadar Çerkeslerin yaşadığı coğrafyalara göre içeriği ve kuralları değişkenlik gösterse de her şart ve coğrafyada kendisini yeniden inşa etmesi bakımından Habze, Çerkesler arasında oldukça önemli bir toplumsal olgu.  

Köklü tarihleri ve kültürleriyle, siyaset ve savaş sahnesindeki mücadelelerinin izlerini edebiyatta da devam ettiren Çerkesler özellikle asil, zarif ve çevik görünümleriyle Türk edebiyatında ve Rus edebiyatında uzun tahlillerin konusu olmuştu. Her ne kadar Çarlık Rusya’nın gadrine uğramış ve vatanlarından sürgün edilmiş olsalar da, Çarlık Rusya’nın tehdit olarak gördüğü Kafkasya uluslarının başında geliyor olmaları nedeniyle Çerkesler, “tehlikeli düşman” tiplemesiyle biliniyor Rus edebiyatında. 

Türk edebiyatında ise özellikle Tanzimat dönemi romanları Çerkes kadın kahramanlarının hayatlarını ve hür olma mücadelelerini anlatan ilk roman örnekleriyle dolu. Bu roman örneklerinde ahlakın, saflığın, erdemin, yeteneğin ve güzelliğin timsali olarak ele alınmıştı Çerkes kadınları. Özellikle Çerkes-Rus savaşının en çetin dönemlerinde, İstanbul ve çevresine gerçekleşen Çerkes göçü bu ulusun acılarına Osmanlı aydınlarını daha yakından şahit etmişti. Bu da dönemin eserlerine asalet ve erdem temalarıyla bütünleşen bir Çerkes figürü olarak yansımıştı. Dönemin özellikle İntibah ve Sergüzeşt gibi eserleri Çerkes kadınlarının işleniş şekli açısından ön plana çıkan eserlerdi.