Kiliseye Çevrilen Bir Türk Eseri: Girit-Kandiye Fazıl Ahmet Paşa (Vezir) Camii

1924 yılında "Agiou Titou" adıyla kiliseye çevrilen Fazıl Ahmet Paşa (Vezir) Camii , hâlen kilise olarak kullanılmaktadır. Evliya Çelebi’nin “yüksek, değerli bir sanat eseri” olarak nitelediği ve 1913 yılına ait kartpostalda görülen iki şerefeli minare, caminin kiliseye çevrilmesi sırasında kaidesine kadar yıktırılmış ve üzerine çan kulesi yaptırılmıştır.

Vezir Camii olarak da bilinen eser, 1669’da Osmanlı topraklarına katılan Kandiye’de (Heraklion), şehir merkezinde yer almaktadır. Caminin banisi, kalenin de fatihi olan Köprülü Fazıl Ahmet Paşa’dır. 1678’de inşa edilen camiye 1685 yılında iki şerefeli bir minare eklenmiştir. 1856 yılında meydana gelen depremde tümüyle yıkılan cami, 1869’da Sadrazam Ali Paşa’nın gayretiyle mimar Athanasios Mousis tarafından yeniden inşa edilmiş ve 1871’de törenle açılmıştır. İnşa kitabesi olmayan caminin H.1288 (M.1871) ve H.1311 (1893-94) tarihli onarım kitabesinin bulunduğu bilinmektedir.

Kitabe metni ise şu şekildedir: 

Bismillâhirrahmânirrahîm / Kâlellahu Teâlâ / 1310 / innes salâte kânet alâl mu’minîne kitâben mevkûtâ (Şüphe yok ki namaz, müminler üzerine vakitleri belli olarak yazılmış bir ödevdir.) [Nisa Sûresi 103. Âyet] / 1288 [1871] 1311 [1893]

Bu kitabe, caminin ilk yapıldığı zaman batı cephesi kapısı üzerinde yer almaktaydı. Mermer kitabeyi zamanın meşhur hattatı Mustafa İrfani Efendi, sülüs hat ile yazmıştır. Günümüzde kitabenin var olup olmadığı bilinmemektedir. Caminin çevresinde çeşme, şadırvan, medrese, hazire, aşevi ve depolar da bulunmaktaydı. Hazirede bulunan çok kıymetli mezar taşlarından günümüze ulaşanlar Girit Târih Müzesi’nde sergilenmektedir.

17. yüzyılda şehre gelen Evliya Çelebi, camiyi şöyle anlatır:

“Çarşı ve pazar yakınında olduğundan cemaati daima çok olur. Uzunluğu ve genişliği seksener ayaktır. Mihrap tarafı dört adet sütun üzerine oturtulmuş tonoz kemerlerdir. Diğer yerleri eskiden olduğu üzere seri kirişleri üzerine kurşun kaplıdır. Caminin mihrabı ve minberi tamamen billur, necef ve moran camları ile bezenmiş son derece sanat işi, nur üstüne nur kaplı bir camidir. Mihrabının ön kısmı geniş caddedir. Doğu tarafı bir İrem bağıdır. Caminin iki kapısı vardır. Küçük kapısı ve orta kapısı gayet büyük üç adet kapıdan yapılmış olup üçü de doğu tarafına açılır. Sol taraftaki kapı da sol taraftaki avluda bulunan havuz ve şadırvana bakar. Sanat eseri şadırvanın üstü kurşun örtülü, yüksek kubbelidir. Kubbenin usta mühendisi yeni bir buluş olarak bu kubbeyi yapmıştır ki altı adet ince mermer sütunlar üzerine kubbeyi oturtmuştur. Caminin solunda olan cemaat dehlizi tabakası yapma direkler üzerine çatılmış nakışlı kirişlerden oluşan tavanının üzeri tamamen kurşun kaplıdır. Caminin sağ tarafında henüz yeni bir minare yapılmıştır ki yüksek, değerli bir sanat eseridir.”

1924 yılında "Agiou Titou" adıyla kiliseye çevrilen  Fazıl Ahmet Paşa (Vezir) Camii , hâlen kilise olarak kullanılmaktadır. Evliya Çelebi’nin “yüksek, değerli bir sanat eseri” olarak nitelediği ve 1913 yılına ait kartpostalda görülen iki şerefeli minare ise caminin kiliseye çevrilmesi sırasında kaidesine kadar yıktırılmış ve üzerine çan kulesi yaptırılmıştır. Mermer minber ise 1965 yılında kaldırılmıştır. 

• Kaynak: Kiliseye Çevrilen Türk Eserleri 3. Cilt