Sanatın İyileştirici Gücü

Ardı ardına dizilmiş notaların çıkardığı ses­lerle doğan mucizevi güç birçok alanda kendini göstermektedir. Sanat tarihi süre­since insanlık müzikten her anlamda istifade etmiş­tir. Kimi zaman müzik boşlukları doldurmuş, kimi zamansa boşluk açmıştır. Mutluluğun, huzurun, ce­saretin, eğlencenin, tefekkürün, ibadetin, hatıraların, dinginliğin ve başka pek çok olgunun ifade vasıtası ve kaynağı olmuştur. Yirmi dokuz harflik alfabenin yetmediği zamanlarda müzik yedi notasıyla insanlı­ğın elinden tutmuştur. Kulağı doyuran nağmeler be­yine ve ruha nüfuz ettikçe insanın üzerinde yarattığı etkiye olan ilgi artmış ve yaygın olarak kullanılan bir tedavi yöntemi hâline gelmiştir. Müzik terapisi sanat, kültür, edebiyat, tarih, din ve tıp gibi alanlarda disip­linlerarasılık kurarak geçmişten günümüze insanlığa hizmet etmektedir.

Bugüne kadar müziğin ne zaman başladığı tam ola­rak bilinmemektedir. Kültürlerin ve insanların geli­şimiyle birlikte müzik zaman içinde evrilmiş olsa da insan ihtiyaçlarına yönelik işlevi aynı kalmıştır. İlkel insan duyduğu sesleri tabiatüstü kaynaklara bağlamış ve görünmez varlıkların sesi gibi algılamıştır. Büyü­cü ve sihirbaz doktorlar insan bedenindeki kötü ru­hun sesini takip ederek şarkılar, müzik, ritim, danslar ve tütsülerle tedavi etmeyi amaçlamıştır.¹

Antik çağda ilahiler ve şarkılar tanrılarla iletişim kurmanın aracı olarak telakki edilirdi ve kâhinler vasıtasıyla Tanrı’ya ulaşılırdı. Dinî törenlere şarkı­lar, ilahiler ve müzik aletleri eşlik etmiş ve ilerleyen zamanlarda törenlerin bütünleyici bir unsuru haline gelmiştir. Kilise düalist bir anlayışla müziği “şeyta­ni” ve “Rahmanî” olarak ikiye ayırmıştır. Müzik bir yandan Tanrı’nın armağanı olarak görülürken diğer yandan şeytan tarafından günaha teşvik aracı olarak kabul edilmiştir. Hatta Orta Çağ’da cadı avı kap­samında büyücüler şeytana hizmet etme iddiasıyla Engizisyon Mahkemelerinde yargılanıp yakılmışlar­dır. Bilahare kilise, müziği ruhani bir tedavi yöntemi olarak benimsemiş ve müziğin ruhsal şifaya yönelik kutsal bir mesaj içerdiğine inanmıştır.

Müziğin tarihçesiyle insanlığın geçmişi arasında ayrılmaz bir bütünlük vardır. Antik kültürlerin günü­müze bıraktığı temsillerde dahi enstrüman kullanan insanlar görülmektedir. Pisagor, mutsuzluk ve öfkeyi melodilerle iyileştirmeye çalışmıştır. Homer, ame­liyatları süresince müziği sakinleştirici etkisi için kullanmıştır.² Hz. Davud’un (a.s.) ibadetlerini müzik eşliğinde yaptığı bilinmektedir.³ Asklepios’un antik şifa mekânlarında müzik, bütünsel tedavi konseptinin bir parçası olarak kullanılmış ve olumlu sonuçların akabinde özellikle psikosomatik hastalıklara tatbik edilmiştir.⁴ Orta Asya halklarının kadim bilgilerinde müziğin iyileştirici etkisi her zaman saygı görmüş ve yaşatılmıştır.

Günümüzde de kullanılan sağlığı olumlu yönde et­kileyen bazı şifa ayinleri ve danslarının kökeni Orta Asya’nın İslamiyet öncesi dönemlerine dayanmak­tadır. Bu kapsamda şarkı ve davul ritimlerinin yanı sıra kıl kopuzunun da (yaylı çalgı) etkili bir şekilde şamanlar tarafından kullanıldığı bilinmektedir. Tak­riben bin yıl önce Horasan ve Uygur bölgelerinde makam musikisi gelişmiş ve İslam’ın yayılmasıyla birlikte mevcut geleneksel tıp ve müzik terapisi bir­leştirilmiştir. Farabi, İbn-i Sina, Ebu Bekir Râzî, Ha­san Şûrî, Hekimbaşı Gevrekzade Hafız Hasan Efendi ve Haşim Bey makamların duygular ve organlarla bağlantısını tanımlayarak birbirinden ayırmış ve dört yüzü aşkın makam belirlemişlerdir.⁵ Tecrübelerine binaen hangi makamların ne zaman etkili olduklarını da aktarmışlardır. Farabi, makamları ve ruha olan etkilerini şöyle tasnif etmiştir:

• Rast makamı: İnsana sefa (neşe, huzur) verir.

• Rehavi makamı: İnsana beka (sonsuzluk fikri) verir.

• Küçek makamı: İnsana hassasiyet (duyarlılık) verir.

• Büzürk makamı: İnsana havf (çekinme, sakınma duygusu) verir.

• İsfahan makamı: İnsana hareket kabiliyeti ve güven hissi verir.

• Neva makamı: İnsana lezzet ve ferahlık verir.

• Uşşak makamı: İnsana gülme ‘dilhek’ verir.

• Zirgüle makamı: İnsana uyku ‘nevm’ verir.

• Saba makamı: İnsana şecaat (cesaret, kuvvet) verir.

• Buselik makamı: İnsana kuvvet verir.

• Hüseyni makamı: İnsana sulh (sükûnet, rahatlık) verir.

• Hicaz makamı: İnsana tevazu (alçak gönüllülük) verir.⁶

İbn Sînâ, musikinin tıptaki yerini şu ifadelerle aktar­mıştır:

…tedavinin en iyi yollarından, en etkililerinden biri, hastanın akli ve ruhi güçlerini arttırmak, ona has­talıkla daha iyi mücadele için cesaret vermek, ona en iyi mûsikîyi dinletmek, onu sevdiği insanlarla bir araya getirmektir…⁷

Müzik, insanın kendisi için oluşturduğu kültürel ortamın bir parçasıdır ve hayatın çeşitli alanlarıyla bağlantılıdır. Tören ve kült eylemlerine, şifa ritüel­lerine, çalışma hayatına, siyasete ve günlük yaşama sirayet etmiştir. Bilhassa, tekkelerde ve mevleviha­nelerde ayin ve dinî merasimlerde (zikir, cem vs.) musiki yer almıştır ve bu kurumlar Türk müziğine yeni bir soluk getirmiştir. Mevlânâ musikiyle ilgili olarak şöyle buyurmuştur: “Musiki, Allah âşıkları için ruhun gıdasıdır; zira onda sevgiliye yani Allah’a kavuşma ümidi mevcuttur.”